ដូចម្តេចដែលហៅថា មូលទោស អនុទោស និងទោសជំនួស?

ក្រមព្រហ្មទណ្ឌ បានបែងចែកទោសព្រហ្មទណ្ឌជា ០៣ (បី) ប្រភេទ គឺ ៖ (ក.) មូលទោស (ខ.) អនុទោស និង (គ.) ទោសជំនួស។ ដើម្បីអាចយល់បានច្បាស់អំពីមូលទោស យើងនឹងធ្វើការបកស្រាយដូចតទៅ៖

         ក- មូលទោស គឺជាទោសមូលដ្ឋានដែលយកទៅប្រើប្រាស់សម្រាប់ការប្រកាសទោសចំពោះជនជាប់ចោទ ដែលបានប្រព្រឹត្តបទល្មើស។ មូលទោស ត្រូវបានបែងចែកជា ០២ (ពីរ) ប្រភេទ គឺ ទោសដាក់ពន្ធនាគារ និងទោសពិន័យជាប្រាក់។ ទោសដាក់ពន្ធនាគារ គឺជាទោសគុកដែលដកសិទ្ធិសេរីភាព មានកំណត់កាលដែលត្រូវបានផ្តន្ទាទោសដោយដាក់ពន្ធនាគារ។ កាលបើបទល្មើសត្រូវផ្ដន្ទាទោសដាក់ពន្ធនាគារ ច្បាប់កំណត់អំពី អប្បបរមា និងអតិបរមានៃទោសដាក់ពន្ធនាគារ ។ ទោសពិន័យជាប្រាក់ គឺជាទោសដែលចៅក្រមជំនុជម្រះប្រកាសឲឲ្យជនជាប់ចោទបង់ប្រាក់ចូលរដ្ឋតាមការកំណត់ឲ្យបង់។ ការពិន័យត្រូវគិតជាប្រាក់រៀល ។ កាលបើបទល្មើសត្រូវផ្ដន្ទាទោសពិន័យ ច្បាប់កំណត់អំពីអប្បបរមា និង អតិបរមា នៃចំនួនទឹកប្រាក់ពិន័យដែលត្រូវទទួល ។

         ខ- អនុទោស ឬទោសបន្ថែម គឺជាទោសដែលតុលាការប្រកាសបន្ថែមទៅលើមូលទោស។ ទោសបន្ថែម នឹងអាចប្រកាសទៅបាន លុះត្រាតែទោសនេះត្រូវបានចែងដោយជាក់លាក់ចំពោះបទឧក្រិដ្ឋ បទមជ្ឈិម ឬបទលហុ ដែលត្រូវចោទប្រកាន់។ ទោសបន្ថែម អាចប្រកាសក៏បាន មិនប្រកាសក៏បាន។ ទោសបន្ថែមត្រូវ ប្កាសជាកាតព្វកិច្ច ប្រសិនបើច្បាប់ចែងយ៉ាងជាក់លាក់ ។ អនុទោស ឬ ទោសបន្ថែម មានដូចជា ៖

• ការដកសិទ្ធិខ្លះជាពលរដ្ឋ ។
• ការហាមឃាត់ចំពោះការប្រកបវិជ្ជាជីវៈណា ដែលបទល្មើសនោះបាន ប្រព្រឹត្ដ នៅក្នុងពេលដែលប្រកបវិជ្ជាជីវៈនេះ ។
• ការហាមឃាត់ចំពោះការបើកបរយានយន្ដគ្រប់ប្រភេទ ។
• ការព្យួរលិខិតបើកបរ ។
• ការហាមឃាត់ចំពោះការស្នាក់នៅ ។
• ការហាមឃាត់ចំពោះការចាកចេញពីដែនដីនៃព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជា ។
• ការហាមឃាត់ចំពោះការចូល និងការស្នាក់នៅលើដែនដីនៃព្រះរាជាណា ចក្រកម្ពុជា ចំពោះទណ្ឌិតដែលជាជនបរទេស ។
• ការរឹបអូសឧបករណ៍ សម្ភារៈ ឬវត្ថុដែលប្រើប្រាស់ក្នុងពេលប្រព្រឹត្ដ បទល្មើស ឬដែលទុកសម្រាប់ប្រព្រឹត្ដបទល្មើស ។
• ការរឹបអូសវត្ថុ ឬមូលនិធិ ដែលជាកម្មវត្ថុនៃបទល្មើស ។
• ការរឹបអូសផលទុន ឬទ្រព្យសម្បត្ដិ ដែលជាផលកើតចេញពីបទល្មើស ។
• ការរឹបអូសឧបភោគភណ្ឌ សម្ភារៈ ឬចលនវត្ថុ ដែលលំអទីកន្លែងដែល បទល្មើសត្រូវបានប្រព្រឹត្ដ ។
• ការរឹបអូសយានជំនិះដែលជារបស់ទណ្ឌិត ។
• ការហាមឃាត់ចំពោះការកាន់កាប់ ឬការយកតាមខ្លួននូវអាវុធ គ្រឿងផ្ទុះ និងគ្រាប់រំសេវគ្រប់ប្រភេទ។
• ការបណ្ដេញចេញពីលទ្ធកម្មសាធារណៈ ។
• ការបិទគ្រឹះស្ថានដែលប្រើប្រាស់ ដើម្បីត្រៀម ឬប្រព្រឹត្ដបទល្មើស ។
• ការហាមឃាត់ចំពោះការធ្វើអាជីវកម្មនៅក្នុងគ្រឹះស្ថាន ដែលបើកចំហ សម្រាប់សាធារណជន ឬដែលប្រើប្រាស់ដោយសាធារណជន ។
• ការបិទផ្សាយសេចក្ដីសម្រេចផ្ដន្ទាទោស ។
• ការផ្សាយសេចក្ដីសម្រេចផ្ដន្ទាទោសនៅក្នុងសារព័ត៌មាន ។
• ការផ្សាយសេចក្ដីសម្រេចផ្ដន្ទាទោស តាមគ្រប់មធ្យោបាយទូរគមនាគមន៍ សោតទស្សន៍ ។

ក្រៅពីទោសបន្ថែមដែលបានរៀបរាប់ខាងលើ ក៏មានទោសបន្ថែមដែលមានចែងក្នុងច្បាប់ដោយឡែកដែរ។ទោសបន្ថែមទាំងឡាយ ដែលមានចែងនៅក្នុងចំណុច ១, ២, ៣, ៤, ៥, ៦ និង ៧ ខាងលើនេះ ត្រូវអនុវត្ដនៅពេលផុតទោសពន្ធនាគារ លើកលែងតែមានសេចក្ដីសម្រេចផ្ទុយរបស់តុលាការ។

         គ- ទោសជំនួស សំដៅលើទោសជាការងារ​សហគ​មន៍ ឬការស្តីបន្ទោស ដែលជំនួសឲ្យ​មូលទោស។ តុលាការដែលប្រកាសទោសជាការងារសហគមន៍ ឬការស្តីបន្ទោស ពុំអាច​ប្រកាស​ទោសពន្ធនាគារ ឬទោសពិន័យបានទេ។ តុលាការពុំអាចប្រកាសទោសជំនួសទាំងពីរ​នេះ ត្រួតគ្នា​បាន​ឡើយ។ មូលហេតុដែលសម្រេចអំពីទោសជំនួស គឺដោយផ្អែកទៅលើគោលការណ៍មនុស្សធម៌ គេអាចពិនិត្យទៅលើស្ថា​នភាព កលៈទេសៈនៃ​ការ​ប្រព្រឹត្តបទល្មើស ដើម្បីមិនអនុវត្តទោសដែលជាមូលដ្ឋាន ដោយយកទោសជំនួសមកអនុវត្តវិញ ។ នៅពេលដែលចៅក្រមយល់ឃើញថា ទោសពន្ធនាគារពុំត្រូវបានបង្ហាញទេ(ដោយមានមូលហេតុមកពីយុវភាពនៃជនជាប់ចោទ) ហើយទោសពិន័យ​ក៏ពុំ​អាច​អនុវត្ដបានដែរ (ដោយប្រៀបធៀបទៅនឹងធនធានរបស់ជនជាប់ចោទ) ចៅក្រមអាច​ប្រកាស​​ទោសជំនួសវិញ។ ចៅក្រមអាចប្រកាសទោសការងារសហគមន៍ តែក្នុងករណីដែល​ជនជាប់​​ចោទ​មានវត្ដមាននៅក្នុងសវនាការ ហើយព្រមបំពេញការងារ​នោះ​ប៉ុណ្ណោះ។ នៅមុនពេលប្រកាសសេចក្ដី​សម្រេចរបស់​ខ្លួន ចៅក្រមត្រូវដាស់តឿនដល់ជន​ជាប់ចោទ​ថា ខ្លួនអាចបដិសេធមិនធ្វើការងារនេះ​ ហើយចម្លើយរបស់ជនជាប់ចោទ ត្រូវតែចុះ​ក្នុង​សេចក្ដី​សម្រេចរបស់តុលាការ។ គួរគូសបញ្ជាក់ផងដែលថា តុលាការដែល​ប្រកាសទោសការងារសហគមន៍ ត្រូវតែកំណត់​ថិរ​វេលា​នៃការងារនេះ និងរយៈពេលដែលត្រូវ​បំពេញ ហើយរយៈពេលនេះមិនអាចលើសពី ០១(មួយ) ឆ្នាំឡើយ។ បែបបទនៃការអនុវត្តទោសការងារសហគមន៍ ស្ថិតនៅក្នុងសមត្ថកិច្ចរបស់ស្ថាប័នអយ្យការ មានន័យថា ព្រះរាជអាជ្ញាមានសមត្ថកិច្ចចង្អុលប្រាប់ឈ្មោះនីតិបុគ្គលដែលត្រូវទទួលអត្ថប្រយោជន៍ពីការងារនេះ និងការត្រួតពិនិត្យលើការអនុវត្តការងារនេះ។ រីឯចំពោះការស្តីបន្ទោសវិញ លុះត្រាតែជនជាប់ចោទរងទោសដាក់ពន្ធនាគារ ដែលមានអតិបរមាតិចជាង ឬ ស្មើនឹង ៣ (បី) ឆ្នាំ តុលាការអាចប្រកាសស្ដីបន្ទោស ប្រសិនបើមានគ្រប់លក្ខខណ្ឌទាំងបីដូចតទៅនេះ ៖

- ភាពចលាចលដល់សណ្ដាប់ធ្នាប់សាធារណៈដែលបណ្ដាលមកពីបទល្មើសបានបញ្ចប់

- ការខូចខាតត្រូវបានជួសជុលរួចហើយ និង

- ជនជាប់ចោទបានបង្ហាញការធានាក្នុងការចូលទៅរួមរស់នៅក្នុងសង្គមវិញ ។